गुढी पाडवा

चैत्र शुक्ल प्रतिपदा हा दिवस नववर्षाचा पहिला दिवस म्हणून भारतात आणि प्रामुख्याने महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जातो.
ह्या दिवशी दारोदारी रांगोळ्या काढून गुढ्या उभारल्या जातात म्हणून या सणाला गुढीपाडवा असे म्हणतात. मागच्या वर्षीची गोष्ट.
मी गुढी उभारण्याची तयारी करत होते. माझी तयारी बघून मुलाने मला पहिला प्रश्न विचारला, “ आई, गुढी का उभारतात?"
आता मी काही कधी एखादी गोष्ट आपण का करतो हे जाणून घेण्याच्या फंदात पडले नव्हते.
त्यामुळे मला जे माहित होते त्याप्रमाणे मराठी माणसांचे नवीन वर्षाचे साजरीकरण, श्री राम चौदा वर्षांचा वनवास संपवून अयोध्येला परत आले उत्सव म्हणून गुढी उभारतात आणि साडेतीन मुहूर्तापैकी एक त्यामुळे शुभकार्याची सुरुवात वगैरे वगैरे मी मुलाला सांगितले. पण त्याचे काही फारसे समाधान झालेले दिसले नाही. उलट आपण लोक या गोष्टी फार वेळ घालवतो असे स्पष्ट मत मांडून तो मोकळा झाला.
पण तेव्हापासून माझ्या मनात आलाच की खरच नक्की काय उद्देश असेल गुढी उभारण्यामागे?
एक दिवस अचानक मला ह्या प्रश्नावर समाधानकारक असे उत्तर मिळाले.
पुण्यात आर्ट ऑफ लिव्हिंगच्या सत्संग मध्ये गेले असताना गुरुजींनी म्हणजे श्री श्री रविशंकर यांनी नेमके विषय घेतला की तुम्हाला कधी हा प्रश्न पडला आहे का की आपण गुढी का उभारतो?
मला पडलेल्या प्रश्नाचे उत्तर मिळणार म्हणून अगदी खुश होऊन मी लक्षपूर्वक त्यांचे बोलणे ऐकू लागले.
तेव्हा ते म्हणाले रामाने विजय मिळवला, नववर्षाची सुरुवात हे सर्व ठीक आहे. पण आपले पूर्वज खूप बुद्धिमान होते. प्रत्येक सणांच्या कृतीमागे काहीतरी जीवन उपयोगी अर्थ असतो. तो आपण समजून घेऊन जर ते सण साजरे केले तर खरा आनंद लुटता येतो.
पुढे गुरुजींनी गुढी उभारण्याचा आपल्या जीवनाशी असलेला संबंध खूप छान उलगडून सांगितला. ते म्हणाले की नवीन वर्षाच्या पहिल्या दिवशी लाकडी बांबूवर तांब्या उलटा का घातला जातो? कारण तांब्या हे डोक्याचे प्रतीक आहे. नवीन वर्षाचे स्वागत तांब्या पालथा घालून म्हणजेच डोके रिकामे करून केले पाहिजे.
डोक्यातील सर्व भूतकाळातील विचार, मतभेद, भांडण, जीवनाविषयीची आसक्ती, सुखदुःख असे सर्वकाही रिकामे करून नवीन वर्षाचे स्वागत एकदम ताज्या डोक्याने केले पाहिजे.
वास्तविक हिंदू संस्कृतीत कोणाचा मृत्यू झाला तरच तांब्या उलटा करून ठेवतात. पण गुढी उभारताना आपण काठीला नवीन वस्त्र घालून सजवून वर तांब्या उलटा ठेवतो.
येथे नवीन कपडा हे नवजीवनाचे प्रतिक आहे. डोके रिकामे करून नववर्षात नव्या जीवनात प्रवेश केला पाहिजे.
ह्या गुढीला लावली जाणारी कडुलिंबाची पाने, आंब्याची पाने, गोड हार हे जीवनाचे रस आहेत. जीवन सगळ्या रसांनी परिपूर्ण असले पाहिजे. कडुलिंब हे तर शरीर रक्षण करणारे आहे. सर्व आजारांपासून दूर ठेवणारी रोगप्रतिबंधक शक्ती कडुनिंबाचा असते. गुढी बरोबर कडुलिंब लावल्याने वातावरण निर्जंतुक होते; पण हा कडुलिंबाचा पाला आपल्याला जीवनात कितीही कटू प्रसंग, प्रतिकूल परिस्थिती आली तरी त्यावर मात करायला शिकवतो. कडूलिंब हा आत्मविश्वासाचे प्रतीक आहे.
गुढीला घातला जाणारा गोड साखरेचा हार हा जीवनातील मधुरतेचे प्रतिक आहे. जीवन विशाल होण्यासाठी दोन्ही गोष्टी पचवण्याची ताकद आपल्यात असायला हवी हेच कडुलिंब आणि गोड हार सांगतो.
त्यामुळे अशी ही गुढी उभारून तिची पूजा करणे म्हणजे आपल्या जीवनाची पूजा करणे होय.
सर्वार्थाने रिकामे झाल्याचा आनंद साजरा करणे म्हणजे गुढी उभारणे होय.
स्वतःचा सन्मान करणे म्हणजे गुढी उभारणे होय.
अशी ही गुढी प्रत्येक घर आपापल्या दारात उभारून जणू सांगत असतो की आम्ही मागील सर्व काही विसरून आता रिकामे झालो आहोत. आता आमच्या मनात कुठलीही अढी नाही, मतभेद नाही. त्याचेच प्रतीक म्हणून ही गुढी उभारली आहे.

ही उभारलेली गुढी आपण संध्याकाळी उतरवून ठेवतो. कारण उलटा तांब्या म्हणजे आपले डोके हे कायम रिकामे ठेवून चालणार नाही. तर गुढीपाडव्याला सर्वकाही खाली ( रिकामे) करून नंतर ज्ञान, प्रेम, आनंद, सुखदुःख सर्वकाही भरायला आपण तयार होत असतो.
अशा भावनेने जर सर्वांनी गुढी उभारून गुढीपाडवा साजरा केला तर आपापसातील लढाई, भांडणे, मतभेद नाहीसे होऊन आपण सर्व खऱ्या अर्थाने नव्या वर्षाचे स्वागत करू शकू.
आतापर्यंत घरोघरी गुढ्या उभारल्या गेल्या असतीलच. त्यामुळे गुढी पुढे उभे राहून प्रार्थना करू की ही सर्व प्रतीके आपल्या जीवनात यशस्वीपणे अंमलात येऊ दे आणि जीवनातील अनुकूल प्रतिकूल परिस्थितीत स्थिर राहून आपल्याबरोबर इतरांच्याही आयुष्यात आनंद निर्माण करत गुढीपाडवा साजरा करू.
सर्वांना गुढीपाडवा आणि नववर्षाच्या हार्दिक शुभेच्छा!!!!

@मंजुषा देशपांडे